Thuyết hiệu ứng bàng quan và phân tán trách nhiệm

Nhiều người trong xã hội chọn phương án đứng xem hoặc bỏ đi khi họ gặp một người bị tai nạn trên đường phố. Nhiều câu chuyện liên quan đến vấn đề này không chỉ xảy ra ở xã hội đã phát triển mà còn cả ở xã hội đang phát triển.

Darley và Latané (1968), Latané và Darley (1968, 1969) là hai tác giả đầu tiên giải thích cho các hiện tượng nói trên. Latané và Darley (1969) thực hiện nhiều thí nghiệm tâm lý học (psychological experiment) và rút ra kết luận con người chỉ sẵn lòng giúp đỡ người khác trong các tình huống khẩn cấp nếu (1) họ chú ý đến tình huống, (2) suy luận nó thực sự khẩn cấp, (3) giả định trách nhiệm, (4) biết cách giúp đỡ và (5) có thể ra quyết định thực hiện việc giúp đỡ. Khi một tình huống nguy cấp xảy ra, càng có nhiều người chứng kiến, thì việc giúp đỡ càng trở nên khó khăn, càng nhiều người chứng kiến càng ít người quyết định giúp đỡ người bị nạn. Lý do giải thích cho điều này là sự phân tán trách nhiệm (diffusion of responsibility). Những người quan sát tình huống một người bị tai nạn sẽ lập luận rằng sẽ có người khác giúp đỡ do đó họ thản nhiên đứng xem hoặc bỏ đi; trong trường hợp chỉ có một người quan sát, họ cũng sẽ lờ đi nếu họ nghĩ rằng trách nhiệm giúp đỡ không liên quan đến họ (Darley và Latané, 1968). Điều này tạo ra hiệu ứng người ngoài cuộc (bystander effect) hay sự thờ ơ của người ngoài cuộc (bystander apathy).

Kể từ khi lý thuyết về hiệu ứng bàng quan và phân tán trách nhiệm ra đời, nhiều nhà nghiên cứu đã vận dụng để lý giải hàng loạt các vấn đề liên quan khác trong xã hội vd., giúp đỡ người khác (Clark và Word, 1972); bạo lực học đường (Dan và cộng sự. 2014); gìn giữ môi trường (Fallis, 1991; Pane, 2013); trộm cướp (Schwartz và Gottlieb, 1976), hành vi cá nhân trong tổ chức (Scully và Rowe, 2009). Liên quan đến hành vi tiêu dùng, Chan (1999, 2000) tìm hiểu thái độ thờ ơ của người tiêu dùng với môi trường và phát hiện nhóm người này ít mua những sản phẩm thân thiện đối với môi trường so với những người quan tâm đến môi trường sống của họ (vd., sản phẩm sạch, pin hoặc bột giặt không gây ô nhiễm môi trường).

Liên quan trực tiếp đến hành vi tẩy chay, Klein và cộng sự. (2004) sử dụng thuyết hiệu ứng bàng quan và phân tán trách nhiệm để giải thích cho hành vi phản đối tẩy chay của người tiêu dùng Châu Âu. Xuất phát từ sự kiện một công ty ở Châu Âu đóng cửa và di chuyển nhà máy sản xuất, nhiều người tiêu dùng biểu tình tẩy chay công ty vì sự đóng cửa này gây ra mất việc làm cho công nhân. Những người phản đối tẩy chay, theo Klein và cộng sự. (2004), có thể cho rằng đã có những người khác tẩy chay, việc họ tham gia là không cần thiết (phân tán trách nhiệm), việc họ tham gia tẩy chay càng làm tình trạng mất việc trầm trọng hơn.

Trong luận án này, thuyết hiệu ứng bàng quan và phân tán trách nhiệm được sử dụng để giải thích cho mối quan hệ giữa sự bàng quan/ thờ ơ của người tiêu dùng đối với các biến cố của quốc gia. Họ không quan tâm đến chính trị, họ không quan tâm đến các sự kiện đang diễn ra hàng ngày. Vì vậy, có thể họ sẽ tiêu dùng theo nhu cầu của họ, họ sẽ phản đối tẩy chay.